Các cuộc phát kiến địa lí và sự ra đời của chủ nghĩa thực dân

I. Boà Ñaøo Nha:

. Thaønh laäp tröôøng haøng haûi, thieân vaên, ñòa lí 1415 (hoaøng töû Henri)

. Tieán haønh nhieàu cuoäc thaùm hieåm daàn daàn tìm ra Ghineâ (taây Phi), Coâng Goâ, Nam Phi-muõi Haûo Voïng.

Vascoâ ñô Gama: ñænh cao caùc cuoäc thaùm hieåm Boà Ñaøo Nha.

1497 xuaát phaùt töø Lixbon bò baõo thoåi tôùi Braxin sau ñoù ñeán Haûo Voïng vaø ra AÁn Ñoä Döông tôùi Moâzaêmbich.

20-naêm-1498 ñeán bôø bieån AÁn Ñoä, hoï phaûi chieán ñaáu raát aùc lieät. Sau ñoù quay veà Boà Ñaøo Nha 18-9-1499 vôùi nhieàu haøng hoaù gaáp 60 laàn chi phí cho chuyeán ñi. Töø ñoù giöõ ñoäc quyeàn con ñöôøng ñeán AÁn Ñoä Döông trong gaàn 1 theá kæ song song vôùi toå chöùc nhieàu cuoäc haøng haûi môùi. Naêm 1517 ñeán Trung Quoác, 1542 ñeán Nhaät Baûn.

II. Taây Ban Nha:

Muïc tieâu ñi veà phía taây (Boà Ñaøo Nha ñi veà phía nam) vì cho raèng giaû thuyeát cuûa quaû ñaát hình caàu.

1. Critstoáp Coâloâmboâ:
   

sinh giöõa theá kæ XV ngöôøi Italia ñeán Boà Ñaøo Nha 1476 vôùi tö caùch laø moät nhaø buoân. 1485 chuyeån sang Taây Ban Nha vì khoâng ñöôïc quoác vöông Boà Ñaøo Nha chaáp nhaän keá hoaïch thaùm hieåm cuûa oâng. Nhaø vua Taây Ban Nha ñoàng yù cho toå chöùc cuoäc thaùm hieånsang phöông ñoâng, oâng chòu 1/8 kinh phí vaø höôûng 1/10 soá cuûa caûi thu ñöôïc töø chuyeán ñi.

Ngaøy 3-9-1942 xuaát phaùt töø caûng Paloátñi veà phía taây, ngaøy 12-10 ñeán moät hoøn ñaûo thuoäc chaâu Mó - quaàn ñaûo Bahama.

28-10-1492 ñeán Cuba thuoäc quaàn ñaûo Bahama, ñaûo Haiti vaø tìm thaáy nhieàu vaøng hôn caùc ñaûo khaùc.

boán-1-1493 laân ñöôøng trôû veà ñeán ngaøy 15-3-1493 caáp caûng Paloát.

Vuøng ñaát oâng tìm oâng cho laø ñoâng chaâu AÙ, chuû yeáu thuoäc AÁn Ñoä neân oâng goïi thoå daân laø ngöôøi AÁn. Coâloâmboâ ñöôïc phong thöôïng töôùng haûi quaân vaø toång ñoác AÁn Ñoä.

Tieáp sau ñoù laø cuoäc thaùm hieåm laàn hai (1493-1496) khaùm phaù nhieàu ñaûo khaùc: Pueâtoâricoâ, Jamaica…

Laàn ba (1498-1500): Triniñaùt vaø luïc ñòa Nam Myõ vaø vaãn cho laø moät phaàn cuûa luïc ñòa chaâu AÙ.

Laàn boán (1502-1504): Hoânñuraùt, Nicaragoa, Coâtxtarica, Panama vaø vònh Ñarien vaø phaùt hieän raèng khoâng coù eo bieån sang AÁn Ñoä döông.

OÂng chaùn naûn quay veà Taây Ban Nha ngaøy baûy/10/1504 vaø 20/5/1506 oâng cheát trong caûnh ngheøo ñoùi maø chöa ai bieát heát coâng lao cuûa oâng.

Sau Amerigoâ Vexpuxi (yù) boán laàn thaùm hieåm chaâu myõ vaø oâng cho raèng ñoù laø luïc ñòa môùi ñeán naêm 1520 taát caû caùc baûn ñoà theá giôùi ñeàu söû duïng ñòa danh America ñeå chæ chaâu Myõ.

2. Magienlaêng:

Tröôùc Magienlaêng coù Banboa vaøo naêm 1513 xuyeân qua chaâu myõ vaø xuyeân qua eo Panama. Töø treân moät ñænh nuùi, Banboa nhìn thaáy Thaùi Bình Döông oâng goïi laø Nam Haûi, nhöng bò nghi ngôø laø phaûn vua Taây Ban Nha xöû töû.

Magienlaêng ngöôøi Boà Ñaøo Nha bò aûnh höôûng bôûi phaùt hieän cuûa Banboa vaø cho raèng voøng qua cöïc nam chaâu Myõ coù theå vaøo ñöôïc Thaùi Bình döông. Quoác vöông Boà Ñaøo Nha khoâng chaáp thuaän ñeán 1517 oâng sang Taây Ban Nha vaø gia nhaäp "hoäi ñoàng AÁn Ñoä" vaø vieát cuoán "Ñoâng AÁn Ñoä phong thoå kí" (oâng ñaõ töøng ñeán AÁn Ñoä khi ôû Boà Ñaøo Nha)

Toång coäng: 5 thuyeàn vaø 265/239 ngöôøi rôøi Taây Ban Nha ngaøy 20/9/1519 ñeán ñaûo Cana vaø Braxin; 11/1519 ñeán nam Myõ

28/11/1520 ñeán ñöôïc Thaùi Bình Döông

16/3/1521 tôùi quaàn ñaûo Philippin

27/boán/1521 Magienlaêng bò cheát do ñuïng ñoä vôùi thoå daân .

Encanoâ leân thay tieáp tuïc ñeán Malaysia vaø Timor, ñeán saùu/9/1522 chæ coøn moät thuyeàn vaø 18 ngöôøi veà ñeán Taây Ban Nha.

Chöùng minh moät caùch thuyeát phuïc nhaát quaû ñaát hình caàu vaø bieán nhöõng gì maø haøng traêm theá heä tröôùc coi nhö giaác mô thaønh hieän thöïc .

3. Haäu quaû kinh teá:

Khoâng chæ ñoái vôùi ngöôøi Taây Ban Nha, Boà Ñaøo Nha, yù maø toaøn chaâu Aâu, treân nhieàu lónh vöïc

+ Môû roäng phaïm vi buoân baùn theá giôùi töø ñoù phaùt trieån nhanh thöông nghieäp vaø coâng nghieäp, tìm nhieàu ñöôøng sang phöông ñoâng voán tröôùc kia phaûi theo trung gian laø ngöôøi Araäp. Phaïm vi taêng 5 laàn. Töø ñoù tö baûn chaâu Aâu coù lónh vöïc ñòa baøn roäng lôùn.

+ Soá löôïng haøng hoaù trao ñoåi buoân baùn phong phuù: thuoác laù, Ca cao, caø pheâ, cheø, laù, ñöôøng caùt vaø nhieàu haøng hoaù khaùc.

Caùc thaønh phoá cuûa Italia sa suùt daàn, traùi laïi thaønh thò Taây Ban Nha vaø Boà Ñaøo Nha ñaëc bieät laø Haø Lan trôû neân phoàn vinh chöa töøng thaáy

+ "Caùch maïng giaù caû":

Taây Ban Nha chieám ñöôïc nhieàu vaøng töø cöôùp boùc vaø chieám ñoaït ôû chaâu Myõ. Vaøng ñöôïc tung ra mua haøng hoaù khieán giaù taêng cao.

Anh, Phaùp, Ñöùc giaù taêng 2-2,5 laàn.

Taây Ban Nha taêng 4-5 laàn

Töø ñoù coù lôïi cho thöông nhaân vaø nhaø saûn xuaát song nhaân daân bò baàn cuøng hoaù nhanh choùng.

Ñaõ kích thích quaù trình tích luyõ tö baûn ban ñaàu thuùc ñaåy söï phaùt trieån saûn xuaát

Nhöõng phaùt kieán ñòa lí veà maët khaùch quan laø söï coáng hieán raát quan troïng cho söï phaùt trieån cuûa khoa hoïc. Noù ñem laïi nhieàu kieán thöùc veà ñòa lí, thieân vaên, kó thuaät vaø kinh nghieäm haøng haûi môû ra phaïm vi roäng lôùn cho söï phaùt trieån vaø nghieân cöùu cuûa nhieàu boä moân khoa hoïc khaùc nhau:ngoân ngöõ hoïc, ñòa chaát hoïc, sinh vaät hoïc, nhaân chuûng hoïc.

Töø ñoù hình thaønh chuû nghóa thöïc daân: tìm ñaát môùi ôû baéc, trung myõ, Phi, AÙ vaø toaøn chaâu Myõ. Khai thaùc baèng moïi thuû ñoaïn taøn baïo taøi nguyeân, cuûa caûi, ñaøn aùp caùc daân toäc thuoäc ñòa.

Ñeá quoác thöïc daân Taây Ban Nha vaø Boà Ñaøo Nha

CAÙC PHONG TRAØO CAÛI CAÙCH TOÂN GIAÙO

VAØ SÖÏ RA ÑÔØI ÑAÏO TIN LAØNH

1. Nguyeân nhaân:
   

-    Thôøi trung ñaïi, Giaùo hoäi Thieân Chuùa giaùo ngaøy caøng ñöôïc cuûng coá vaø phaùt trieån vôùi heä thoáng toå chöùc ngaøy caøng chaët cheõ.

-    Giaùo hoäi sôû höõu nhieàu ñaát ñai ôû caùc quoác gia, caùc nhaø thôø vaø tu vieän boùc loät noâng daân nhö nhöõng laõnh chuùa phong kieán theá tuïc. Toå chöùc baùn aûnh thaùnh, ñaëc bieät laø theû mieãn toäi…,khuyeán khích tín ñoà haønh höông ñeå taêng thu nhaäp.

-    Cuoäc soáng giaøu sang, sa hoa cuûa caùc giaùo só, ñaëc bieät laø giaùo só caáp cao, hôn theá nöõa, moät soá hoï laïi khoâng giöõ ñuùng quy cheá caám duïc cuûa Giaùo hoäi.

-    Söï luõng ñoaïn cuûa Giaùo hoäi ñoái vôùi chính quyeàn theá tuïc vaø tö töôûng ôû moät soá nöôùc Taây AÂu, ngaên caûn söï phaùt trieån cuûa vaên hoùa, nhaát laø khoa hoïc töï nhieân.

Trong boái caûnh ñoù, giai caáp tö saûn môùi hình thaønh muoán phaù boû nhöõng caûn trôû treân ñöôøng phaùt trieån, mong muoán "caùi aùo" toân giaùo phaûi ñöôïc söûa sang laïi cho phuø hôïp vôùi muïc ñích vaø loái soáng cuûa giai caáp mình.

1. Caûi caùch toân giaùo ôû Ñöùc:
   

Ngöôøi khôûi xöôùng caûi caùch toân giaùo ôû Ñöùc laø Martin Luther (1483 – 1546), con moät thôï moû ngheøo, sau trôû thaønh muïc sö ôû Wittenberg. Nhaân vieäc Giaùo hoaøng baùn theû mieãn toäi vaøo naêm 1517, oâng ñaõ vieát Luaän vaên 95 ñieàu daùn tröôùc nhaø thôø cuûa Ñaïi hoïc Wittenberg, toá caùo vieäc baùn theû mieãn toäi, keâu goïi nhaân daân ñöùng leân phaûn khaùng. Cuoäc vaän ñoäng trôû thaønh moät phong traøo roäng lôùn. Noäi dung caûi caùch cuûa Martin Luther:

• Ñeå cöùu vôùt linh hoàn chæ caàn loøng tin vaøo Chuùa vaø thaønh taâm saùm hoái, coøn vieäc baùn giaáy mieãn toäi laø löøa bòp.
  
• Caên cöù cuûa loøng tin vaøo Chuùa laø kinh Phuùc aâm maø khoâng caàn ñeán saéc leänh cuûa Giaùo hoaøng hay quyeát nghò cuûa Hoäi nghò toân giaùo.
  
• Chuû tröông thaønh laäp Giaùo hoäi reû tieàn khoâng chieám höõu nhieàu ruoäng ñaát, heä thoáng giaùo phaåm ñôn giaûn, nghi leã ñôn giaûn (khoâng thôø caùc thaùnh, aûnh töôïng…). Caùc tín ñoà phaûi phuïc tuøng chính quyeàn cuûa giai caáp phong kieán.
  

  Phong traøo do Luther phaùt ñoäng dieãn ra quyeát lieät giöõa noâng daân vôùi phong kieán vaø Giaùo hoäi, giöõa taân giaùo vaø cöïu giaùo vaø ñeán 1555, ñòa vò hôïp phaùp cuûa toân giaùo Luther ñöôïc coâng nhaän. Sau ñoù, toân giaùo Luther ñöôïc truyeàn baù roäng raõi ôû Na Uy, Ñan Maïch, Thuïy Ñieån, Ba Lan, Hungary, Anh, Phaùp, Thuïy Só…
  

1. Caûi caùch toân giaùo ôû Thuïy Só:
   

Caûi caùch toân giaùo ñaàu tieân ôû Thuïy Só do Ulrich Zwingli (1484 – 1531), moät giaùo só ôû Zurich laõnh ñaïo, baét ñaàu töø 1518. Tö töôûng toân giaùo cuûa Zwingli cuõng töông töï nhö cuûa Luther vaø ñöôïc trình baøy trong taùc phaåm Quyeån saùch baøn veà söï ñuùng ñaén vaø sai laàm cuûa toân giaùo. Naêm 1531, oâng töû traän trong cuoäc xung ñoät giöõa Zurich vaø moät soá chaâu mieàn nuùi, phong traøo caûi caùch cuûa oâng cuõng keát thuùc.

Vaøo naêm 1536, Jean Calvin (1509 – 1564), moät ngöôøi Phaùp ñeán Geneve vaø sau 5 naêm ñaõ trôû thaønh ngöôøi ñöùng ñaàu veà toân giaùo vaø chính trò ôû ñaây. OÂng ñaõ khôûi xöôùng moät phong traøo caûi caùch toân giaùo môùi ôû Geneve.

Quan ñieåm toân giaùo vaø xaõ hoäi cuûa Jean Calvin ñöôïc trình baøy trong cuoán Lôøi khuyeân veà söï tín ngöôõng ñaïo Ki-toâ, xuaát baûn 1536. Theo ñoù, haït nhaân trong hoïc thuyeát cuûa Calvin laø Thuyeát ñònh meänh. Vôùi thuyeát naøy, oâng phuû nhaän vai troø cuûa taàng lôùp giaùo só, phuû nhaän caùc hình thöùc mieãn toäi vaø caùc nghó leã phieàn toaùi, toán keùm cuûa Giaùo hoäi. Töø ñoù, oâng thaønh laäp giaùo hoäi vaø toå chöùc theo nguyeân taéc daân chuû vôùi ñôn vò cô sôû laø caùc coâng xaõ taân giaùo. Trong nhaø thôø, muïc sö chæ laøm coâng vieäc giaûng ñaïo, vieäc quaûn lyù thuoäc veà caùc tröôûng laõo - nhöõng ngöôøi giaøu coù. OÂng cuõng thaønh laäp moät Hoïc vieän taân giaùo, ñaøo taïo caùc nhaø truyeàn ñaïo ñi ñeán caùc nöôùc khaùc ñeå hoaït ñoäng, bieán Geneve trôû thaønh La Maõ cuûa taân giaùo.

Cuoäc caûi caùch toân giaùo cuûa Calvin thaønh coâng vaø Taân giaùo Calvin ñaõ nhanh choùng lan sang caùc quoác gia khaùc ôû Taây AÂu nhö Phaùp, Anh…

1. Caûi caùch toân giaùo ôû Anh:
   

-    Naêm 1534, do Giaùo hoaøng khoâng ñoàng yù vieäc ly hoân cuûa mình, vua Anh laø Henry VIII ñaõ ban boá Saéc luaät veà quyeàn toái cao ñeå ñöôïc quyeàn ly hoân, tuyeân boá caét ñöùt quan heä vôùi toân giaùo La Maõ, thaønh laäp moät giaùo hoäi rieâng do mình ñöùng ñaàu goïi laø Anh giaùo. Anh giaùo vaãn giöõ nguyeân leã nghi, phaåm haøm, nhöng caùc giaùo phaåm do nhaø vua boå nhieäm, ñoàng thôøi tòch thu ruoäng ñaát cuûa giaùo hoäi tröôùc ñoù.

-    Nhöõng caûi caùch toân giaùo nöûa vôøi cuûa vua Henry VIII khoâng laøm thoûa maõn giai caáp tö saûn, neân hoï muoán coù moät toân giaùo trieät ñeå hôn. Vì vaäy, hoï ñaõ tieáp thu Taân giaùo Calvin vaø saùng laäp ra moät toân giaùo môùi goïi laø Thanh giaùo (toân giaùo trong saïch). Thanh giaùo caét ñöùt moïi quan heä vôùi Anh giaùo, xoùa boû caùc taøn dö cuûa Thieân Chuùa giaùo, ñôn giaûn leã nghi vaø thaønh laäp moät giaùo hoäi rieâng ñöùng ñaàu laø caùc tröôûng laõo do caùc tín ñoà baâu ra.

Nhö vaäy, trong khoaûng nöûa ñaàu theá kyû XVI, ôû Taây AÂu ñaõ coù nhieàu giaùo phaùi xuaát hieän. Tuy ra ñôøi ôû nhieàu nöôùc khaùc nhau, giaùo lyù cuï theå khaùc nhau nhöng ñeàu chuû tröông: ñôn giaûn hoùa leã nghi, khoâng thôø aûnh töôïng vaø ñöùc meï Maria; caét ñöùt quan heä vôùi Giaùo hoaøng vaø Toøa thaùnh La Maõ; boû cheá ñoä ñoäc thaân cho caùc muïc sö; caùc tín ñoà ñöôïc tham gia quaûn lyù giaùo hoäi vaø ñaëc bieät laø chæ tin vaøo kinh thaùnh maø cô baûn laø kinh Phuùc aâm. Chöõ Phuùc aâm coù nghóa laø Tin möøng, Tin laønh vaø Toân giaùo Phuùc aâm – EVANGEÙLISME - ôû nöôùc ta ñöôïc goïi laø ñaïo Tin laønh.